معماری رازی چهارمین شیوه معماری ایرانی

معماری رازی

چهارمین شیوه معماری ایران که دارای همه ویژگی های خوب است شیوه رازی است. در این شیوه پارسی، شیوه پارتی و ریزه کاری شیوه خراسانی باهم پدیدار می‌شود. آغاز کار این شیوه از شمال ایران در زمان آل زیار بوده و درزمان های آل بویه، سلجوقی اتابکان و خوارزمشاهیان ادامه پیدا میکند شهر ری پا گرفته است.و بهترین ساختمان ها در آن شهر ساخته شده اند. در اواخر شیوه خراسانی بناهایی داریم که بیشتر به شیوه رازی می‌خورد بنای مقبره امیر اسماعیل سامانی، مزار ارسلان جاذب و مناره ایاز با وجود اشتراک زمانی با شیوه خراسانی از بناهای اولیه شیوه رازی می‌باشند پیش از بررسی برای این شیوه مختصری از تاریخ سلسله ای آل زیار آل ،بویه ،غزنوی سلجوقی را می‌آوریم «در این دوره در گرگان طبرستان و مناطق دیگری حکومت هایی وجود داشته است. در همان حال که این حکومت ها ادامه داشتند یکی از خلاف علی بن ابی طالب بنام حسین بن زید بن اسماعيل حالب الحجارة ملقب به داعی که در ری اقامت داشت در عهد خلافت المستعين به دعوت اهل رویان بدانجا رفت و حکومت تشکیل داد و چون هیچ یک از پادشاهان طبرستان با حکام عباسی بر سیر دوستی و مهر نبودند بزودی جانب او را گرفتند و وی را تقویت کردند و بعد از مدتی مازندران و گرگان در قبضه طاعت او درآمد او در نهایت در سال ۲۷۰ هجری در گذشت.

از نتایج بزرگ حکومت سادات طالبیه در طبرستان و گرگان و رویان گیلان انتشار سریع مذهب تشیع در نواحی مذکور بود و از این پس مازندران همواره یکی از پناهگاه های شیعه شمرده می‌شد یکی از افرادی که در دستگاه سادات طالبیه بسرمی برد اسفار پسر شیرویه بود او بعد از تحکیم دستگاه خود در گرگان و طبرستان، ،خراسان، ری، قزوین و زنجان را به زیر سلطه خود درآورد. بعد از مدتی بین اسفار و مرداویج کدورتی ایجاد شد و مرداویج بعد از جدا شدن از او در زنجان سپاهیانی را گرد آورد و به قزوین تاخت در نهایت اسفار در سال ۳۱۶ یا ۳۱۸ به قتل رسید و با این فتح دولت آل زیار تشکیل یافت مرداویج از این پس در مازندران و گرگان و ری و سایر متصرفات اسفار استقلال یافت او چون قوت گرفت شروع به تسخیر نواحی جدید کرد و ،همدان ،اصفهان و قسمتهایی از خوزستان را به اشغال خود در آورد. پس از وی ،برادرش وشمگیر که از جانب وی حاکم ری بود به سلطنت نشست ولی گرفتار زد و خورد با آل بویه و سامانیان گردید و ری و گرگان و اصفهان را از دست داد و در سال ۳۵۶ درگذشت. بعد از او پسرش شمس المعالی قابوس و یکی دیگر از پسرانش تا چندی حکومت کردند دیگر ،دولتی که در این دوره حکومت ،کردند آل بویه بودند مؤسس این دولت علی ابن بویه دیلمی و برادران او بوده اند ،ابوالحسن علی، ابوعلی حسن و ابوالحسن احمد از پسران ابو شجاع بویه بودند بعد از مدتی احمد بر بغداد ۳۳۴) (هجری چیرگی یافت و حسن ،اصفهان ری و فارس را گرفت و تا مدتی بر این سرزمینها حکومت کردند دولت غزنوی که نخستین دولت ترک نژاد بوده بوسیله غلامی بنام البتکین که به مرتبه سپهسالاری خراسان رسیده بود در عهد منصور ابن نوح سامانی (۳۵۰-۳۳۶) بر او عاصی شد و با عده ای از غلامان خاص خود که همه ترک نژاد بودند از خراسان به غزنین رفت و حکومتی مستقل در آنجا تشکیل داد. بعد از او یکی از غلامان و سپهسالاران او بنام سبکتکین حکومت مستقل غزنین را در دست گرفت. پسر بزرگ او محمود مدتی بعنوان سپهسالار خراسان از جانب سامانیان بر ایالاتی بزرگ حکومت داشت بعد از انقراض ،سامانیان ،محمود حاکم خراسان در غزنین از سلاجقه در نزدیکی مرو شکست خورد و سرزمین وسیع تحت سلطه آنها به دست سلاجقه .افتاد طوایف زرد پوست که در دشت قرقیز سکونت داشتند از بانیان سلاجقه بودند. بعد از مدتی در دوره حکومت محمود غزنوی به جنگهای سخت با غزنویان پرداختند و در سال ۴۳۱ هجری شکست بزرگی بر مسعود وارد کردند. در این هنگام ریاست سلاجقه با دو برادر بنام طغرل بیک و جغری بیک بود. سلجوقیان سپس ،خراسان بلخ ،گرگان ،طبرستان خوارزم ،همدان دینور، ری، اصفهان، کرمان و نواحی دیگر را تا بین النهرین تحت اطاعت خود در آوردند و در سال ۴۴۷ طغرل سلجوقی بغداد را از آل بویه گرفت.

بعد از این فتوحات سلاجقه تا سرحدات روم شرقی در آسیای صغیر و از طرفی به سرحدات ممالک خلفای فاطمی رسیدند و قسمت عظیمی از آسیا را تحت حکومت و سیطره خود در آوردند و امپراتوری بزرگی را ترتیب دادند. بعد از طغرل الب ارسلان (۴۴۵-۴۶۵ هجری و بعد از او ملکشاه ۴۶۵-۴۸۵ هجری مشغول توسعه حکومت سلجوقی بودند بعد از ضعف سلاجقه مهمترین حکومتی که بوسیله غلامان آنان تشکیل شد حکومت خوارزمشاهیان در خوارزم بود. یکی از آنان در سال ۵۹۰، طغرل سوم آخرین فرد سلاجقه عراق را از میان برداشت و بر عراق مستولی شد و بعد از پسرش علاء الدین محمد خوارزمشاه قدرت بسیار کسب کرد او در سال ۶۱۶ هجری گرفتار حمله چنگیز شد و بعد از مدتی در یکی از جزایر دریای خزر درگذشت.

فرهنگ و تمدن اسلامی در این دوره به حد اعلای تکامل و پیشرفت خود .رسید وارد شدن به این مبحث نیاز به توضیحات بسیاری دارد که در این گفتار نمی‌گنجد کافی است که اسامی تعدادی از آنها را در اینجا بیاوریم در ادبیات عرب ،سیبویه دینوری در تاریخ طبری در حکمت الهی و علم کلام محمد غزالی فخرالدین رازی در فلسفه ابوعلی سینا فیلسوف پزشک و عالم بزرگ اسلامی وفارابی در عرفان و فلسفه شهاب الدین سهروردی و روزبهان در ریاضیات ابو عبدالله خوارزمی، محمد بوزجانی ابوریحان بیرونی عمر خیام و محمود ،خوارزمی در شیمی ابوبکر محمد بن زکریای رازی جغرافیا ابن خردادبه، زکریای قزوینی و محمد بن موسی خوارزمی در ادبیات ،فارسی ،فردوسی اسدی طوسی، عنصری ناصر خسرو باباطاهر عریان ابوسعید ابوالخیر فخرالدین اسعد گرگانی عمر خیام نظامی خاقانی سنایی و دهها دانشمند فیلسوف فقیه و شاعر بزرگ شهر "ری" یا "راز"، محل پیدایش و رشد شیوه رازی در این دوره بنابر نقــل قولهای موجود، بسیار آباد بوده است. آنطور که در کتاب هفت اقلیم آمده است ایــن شهر دارای شش هزار مدرسه و ،خانقاه چهارصد حمام هزار و هفتصد مناره، پانزده هزار و سی و پنج یخ ،چاه چهارصد و پنجاه عصارخانه هزار و هفتصد قنات جاریه محلات نود و شش در هر محلهایی چهل و شش کوچه و در هر کوچه هزار خانه و ..." و ارقام دیگری که هر چند شاید در اعتبار ارقام شک باشد اما همه بر یک حقیقت دلالت دارند و آن بزرگی و عظمت این شهر .است بعضی از نویسندگان جمعیت ری را در عهد آبادانی رقمی در حدود یک میلیون و نیم می‌دانند. متأسفانه این شهر در عهد چنگیز غارت و خراب شد و به قولی تعداد کشته شدگان و اسرا بالغ بر هفتصد هزار نفر بوده است. با تخریب این شهر و دیگر شهرها ری که لقب عروس دنیا را داشت و نواحی نزدیک و آباد آن چنان ضربتی خوردند که تا دنیا بود دیگر هیچ گاه آبادی و اعتبار پیشین را بدست نیاورد روایتی دیگر نیز میگوید که وقتی مغولها تمامی شهرهای خراسان و گرگان را خراب کردند وقتی به محل گنبد قابوس رسیدند این میل را سالم گذاشته اند تا به آیندگان نشان دهند که چه چیزهایی را خراب کرده اند. در هر حال شیوه رازی در این شهر پا می‌گیرد. عده زیادی از محققین غربی همانگونه که درباره شیوه پیشین ،دیدیم بناهای این دوره را به اقوام ترک غزنویان و بخصوص سلجوقیان نسبت می‌دهند.