معماری در دوره ساسانی

دوره ساسانی

آثار و بقایای ویرانه های بزرگ شهرهای این زمان و وسعت و پراکندگی نقوش برجسته در سینه کوه ها و حجاری های فراوانی که از آنها به جای مانده نمودار توجه در گسترش و ایجاد شهرها به ویژه ارتباط جاده ای است و مؤید آن کاروانسراها و پلهایی است که به جای مانده و نیز سایر صنایع و ارتباط با کشورهای دور و همسایه همگی نشانۀ تمرکز قدرت و ثبات سیاسی و اجتماعی و اقتصادی این سلسله در جامعه است.

مانند آنها شاه را در آپادانای خود مانند خدایی که از آسمان فرود آمده نشان این برنامه کارشان بود اما راه حلهای معماری هخامنشی برای ساسانیان ظاهراً پرهزینه و پیشرفت ناپذیر بوده است زیرا بلندی تیرهای چوبی حد علائی دارد که در دوره هخامنشی از آن استفاده شده بود بنابراین حتی در ساختمانهای شاهی هم معماری تاق دار را که در دوره هخامنشی بیشک معماری شناخته شده ای ،بود رواج دادند البته پیش از ساسانیان این مسئله توسط پارتها صورت گرفته بود اما در دوره ساسانی این کار با تحول چشمگیری روبه رو شد و پیشرفتهای شایانی نمود. اردشیر بنیانگذار سلسله ساسانی پیش از به قدرت رسیدن به عنوان سرکرده نظامی فرماندار فارس بود که بنا به سنت معماری دورۀ پارتی شهرسازی طرح دایره ای شکل داشت و در همان زمان شهر فیروزآباد را بر طبق شهرسازی پارتی به صورت دایره ای شکل بنیاد نهاد و کاخ فیروزآباد را هم ایجاد کرد شهر فیروزآباد از نظر شهرسازی در نوع خود منحصر بوده است دارای برج و باروی مستحکم که در حاشیه آن یک خندق برای حفاظت بیشتر نیز احاطه کرده بود. چهار خیابان و چهار دروازه که در مرکز تقاطع آنها منارهای بلند قرار داشت.

قلعه دختر

قلعه دختر به شکل مستطیلی است که بر بلندای قلعه یک گنبد بزرگ هلالی‌شکل روی یک اتاق بزرگ ساخته شده است. این اتاق همان سرای شاهی بود که از تزییات خاص آن دوره در معماری‌اش بی‌نصیب نمانده است. در دوران ساسانی اردشیر بابکان در بین سال‌های ۲۲۴ تا ۲۴۱ میلادی بر بلندای کوه شمالی فیروزآباد، قلعه‌ای عظیم‌الجثه ساخت.قلعه دختر فیروزآباد یکی از با عظمت‌ترین و قامت‌بلندان سرزمین آریایی‌ها باشد.دختر فیروزآباد برای محافظت از شهر و دفاع در مقابل حمله دشمن، یعنی اردوان پنجم آخرین پادشاه اشکانی همچون کوهی استوار در این منطقه بنا گردید.قلعه دختر از سه طبقه متوالی در ۲۳۰۰ مترمربع مساحت، بنا شده که با برج پلکانی به یکدیگر وصل است. در طبقه اول یا همان برج نگهبانی، برج‌هایی در جهات مختلف قلعه قرار داشت که با روزنه‌های مخصوصی که داشتند، امکان نگهبانی و تیراندازی از داخل به خارج قلعه فیروزآباد را فراهم می‌کردند. علاوه بر این یک آب‌انبار و دو حلقه چاه مخفی از ته دل کوه تا عمق رودخانه حفاری شده بود. باورکردنی نیست، در آن دوران چه سازه‌های حیرت‌انگیزی ساخته می‌شد، آن هم با کمترین تجهیزات ساخت‌وساز.طبقه دوم از حیاط مرکزی و تالاری عظیم تشکیل می‌شد؛ این طبقه از قلعه دختر محل استراحت نگهبانان و محافظان و بخشی از این طبقه محل پذیرایی و اقامت از مهمانان بود. طبقه سوم که گل سرسبد قلعه دختر فیروزآباد محسوب می‌شد. سرای شاهی با گنبدی پوشانده شده بود که هرکسی اجازه رفتن به طبقه سوم را نداشت. بر اثر گذشت زمان و زلزله‌های مکرر، بنای گنبد تخریب شده است.

اتاقی که گنبد روی آن بنا قرار دارد، به‌شکل مربع بوده که در بالاترین قسمت از قلعه جای گرفته است. با اینکه معماران رومی مشکل قراردادن سقف‌های هلالی بر روی بنای چهارکنج را برطرف کرده بودند و گوشه‌ها را با جلوآوردن تدریجی سنگ‌ها یا آجرها به بهترین شکل می‌ساختند، اما در ساخت این گنبد شیوه جدیدی از تکنیک‌های معماری به کار رفت که نظیر آن فقط قلعه دختر فیروزآباد بود.

کاخ فیروز آباد

آتشکده فیروزآباد در ۱۵ دی‌ماه سال ۱۳۱۰ با شماره‌ ۸۹ به ثبت ملی رسید. عمارتی زیبا و تحسین‌برانگیز مربوط به دوره ساسانیان کاخ فیروز آباد است که یکی از آثار مهم ایران پیش از اسلام است. این کاخ را با نام آتشکده فیروزآباد نیز یاد می‌کنند. برای اولین بار گنبد روی این کاخ اجرا شد.چشمه‌ای نیز بیرون از کاخ می‌جوشد که منجر به ایجاد استخری طبیعی شده است و چشم‌اندازی جالب را پیش چشم گردشگران می‌گذارد.

هرچند بنا از استحکام قابل‌توجهی برخوردار بوده است، به‌دلیل جاری شدن سیل در آذرماه ۱۳۹۹، کاخ در معرض آب‌گرفتگی قرار گرفت و متاسفانه بخشی از حصارهای اصلی تخریب شدند. این بنا به‌عنوان زیرمجموعه‌ای از چشم‌انداز باستان‌شناسی ساسانی منطقه فارس، در فهرست میراث جهانی یونسکو نیز ثبت شده است. کاخ سروستان در استان زیبای فارس واقع شده است و از سنگ، آجر و گچ ساخته شده است؛ قدمت کاخ سروستان بیشتر از هزار سال است و به قول کارشناسان، یکی از بی‌پرواترین ساخته‌های ساسانیان است.

نمای اصلی بنا در ضلع جنوبی قرار دارد که شامل یک ایوان مرکزی و دو ایوان کوچکتر در دو طرف است. ایوان مرکزی به تالار اصلی و بعد از آن به چهار حیاط وصل می‌شود و دیوار جنوبی تالار مرکزی به یک ایوان جانبی خارجی راه می‌یابد. ایوانی که در سمت شمال کاخ واقع است به وسیله چند پله به محوطه خارج کاخ مربوط می‌شود ولی ایوان بزرگ شرقی به تالار مرکزی و بخش های ديگر بنا ارتباط دارد و در دو طرف این بنا دو اتاق باریک با طاق گهواره ای قرار دارد که مقابل هم قرار نگرفته اند. استفاده از فیلپوش برای قرار گرفتن گنبدها روی بنا به طور واضح دیده می‌شود.

قصر شیرین

قصر شیرین کاخ شیرین احتمالاً در قرن ششم ،میلادی به وسیله خسرو دوم برای همسر مسیحیاش ساخته شده است ،در سالهای ۱۳۶۷- ۱۳۵۸ در جنگ تحمیلی عراق علیه ایران به کلی ویران گردیده است. این کاخ بر روی صفهای مصنوعی به بلندی ۸ متر بنا شده بود که توسط پلکانی دو طرفه مانند پلکان تخت جمشید و معبد آناهیتا در کنگاور به آن دسترسی می‌یافتند در روی صفه یک ایوان ورودی یک تالار گنبددار چهارگوشه در پشت ،آن اتاق های کناری و حیاط ها و همچنین اتاقهای مسکونی دور تا دور آن ساخته شده بود نوع معماری درون گرا در آن واضح و اشکار .است این بنا ۲۵۰ متر درازا و ۱۹۰ متر پهنا داشته .است. در مقابل این مجموعه عظیم یک نهر باریک به طول ۵۵۰ متر جریان داشته .است وسعت این بنا نشانگر این امر ،است که ساسانیان سعی در پیروی و از طرفی رقابتی آگاهانه نسبت به هخامنشیان داشته اند. قصر شیرین شباهت بسیاری به کاخ دامغان دارد. زیرا در کاخ دامغان نیز یک ایوان ورودی بزرگ که در پشت آن اتاق چهارگوش گنبدداری قرار دارد دیده می‌شود.