معماری شهر خراسان چگونه بوده است؟(پارت اول)

معماری شهر خراسان چگونه بوده است؟

پیش از اسلام دو شیوه پارسی و پارتی و در دوران اسلامی چهار شیوه ،خراسانی ،رازی آذری و اصفهانی از شش شیوه معماری ایران هستند، پس از آمدن اسلام بدنبال دگرگونی ها در ایران پدیدار شدند.گرچه برخی ها بر این باور هستند که ایرانیان به زور دین اسلام را پذیرفتند و دگرگونی هایی را که بدنبال آورد مردم نپذیرفتند ولی این امر نادرست است. نکته دوم درباره اصالت ایرانی این شیوه.هاست غربی ها برای شیوه های پس از اسلام نام هایی را به کار می‌برند که هیچکس اصالت ایرانی ندارند اما ما می‌دانیم هیچ یک از این کشورها و ملت ها یعنی ترک ها عرب ها و ... نمی‌توانسته اند در معماری کشوری پیشینه معماری چند هزار ساله دارد کارساز باشند چون در آن ،زمان معماری ارزشمندی نداشتند دگرگونی های تاریخی و به دنبال آن فرهنگی در ایران میان سده های نخست تا چهارم بسیار بود در سال ۶۵۲ فرمانروایی ساسانیان هجری بدست اعراب پایان داده شد و با ورود دین اسلام به ایران روزگار تازه ای برای ایرانیان آغاز شد آنها که آزادی دین اسلام را پذیرا شده بودند خود را زیر سلطه فرمانروایان اموی دیدند می‌که جانشین حقیقی برای حکومتی که پیامبر گرامی اسلام در مدینه پایه گذاری کرده بودند .نبودند نمایندگان دستگاه اموی در ایران با حربه برتری ،اعراب ایرانیان را تحقیر می‌کردند از این رو در سده دوم هجری جنبش ها و قیام هایی براه افتاد که هدف اصلی آنها استقلال و بیرون رفتن از زیر یوغ اعراب بود. نخستین جنبش را ابومسلم در خراسان در سال ۱۲۹ هجری قمری براه انداخت که توانست خلافت را از امویان به عباسیان برساند عباسیان نخست به ایرانیان روی خوشی نشان دادند و بسیاری از بزرگان ایرانی را در دربار به کار گرفتند نزدیک به سال های ۲۰۰ هجری طاهر ذوالیمینین قیام کرد تا اینکه در سیستان یعقوب لیث صفاری در سال ۲۴۸ هجری قمری توانست حکومتی مستقل براه اندازد که تا سال ۳۹۳ هجری ادامه یافت و سپس بدست محمود غزنوی برافتاد

در همان حال که حکومت صفاری تشکیل می‌یافت، یکی دیگر از سلسله های ایران بنام سامانیان در ماوراءالنهر مشغول تحکیم بنیان قدرت خود بود دوره حکومت این سلسله از سال ۲۶۱ هجری تا ،۳۸۹ به مدت بیش از یک قرن، به طول انجامید و مرکز حکومت آن شهر بخارا بود. شیوه خراسانی در سده نخست هجری پدید آمد و تا سده چهارم ادامه یافت.

دگرگونی های فرهنگی زیادی در خراسان رخ می‌داد این سرزمین زادگاه نخستین نمونه های هنر و معماری اسلامی است و از آنجا به شهرهایی چون دامغان و یزد و ... رسیده است با پدیدار شدن اسلام و پذیرش آن از سوی ایرانیانی که زیر بیدادگری و ستم بودند دگرگونی هایی در ساختمان سازی رخ داد که چنین بودند : پس از اسلام با الگو گرفتن از باورهای اسلامی ساختمان ها مردم وارتر شدند.

پس از شیوه خراسانی در شیوه های رازی و آذری دوباره ساختمان ها را شکوهمند ساختند و از مردم واری دور شدند نمونه آن سردر مسجد جامع یزد است. در شیوه های پیشین بنابر ،شرایط ساختمان سازی کیفیت ویژه ای می‌یافت برای نمونه در شیوه پارتی در روزگار ،اشکانیان ساختمان ها با سنگ پاک تراش و با ریزه کاری بیشتری ساخته می‌شدند اما در دوره دوم زمان ساسانیان چون به ساختمانهای بیشتری نیاز داشتند ساختمان را با سنگ لاشه می‌ساختند بدین گونه کیفیت ساختمان سازی نیز افت می‌کرد.

این پدیده پس از اسلام هم رخ داد روشن است که ساختمان های شیوه آذری هرگز با کیفیت شیوه رازی که پیش از آن بود ساخته نمی‌شدند یا در شیوه ،اصفهانی ساختمان با شتاب بیشتری ساخته می‌شد چون به تعداد بیشتر بنا نیاز بوده است گفته شده به دستور شاه عباس می‌باید ۱۰۰۰ کاروانسرا در ایران بسازند از زمان صفویان نزدیک به ۸۰۰ کاروانسرا بر جای مانده است بدین گونه ساختمان سازی بر پایه الگوی ویژه ای انجام می‌شد برای پوشش کاربندی کاروانسراها  برای نمونه یک استاد چندین ساختمان را در یک مسیر جا به جا بازدید می‌کرده و دستورهای لازم را می‌داده و در بازگشت .مرحله دیگری از کار را انجام می‌داده است. شیوه خراسانی با شیوه پارتی تفاوتی نکرد. در این شیوه هم چندهای مازه دار بیز یا مرغانهای بکار می‌رفت، اما بلندای پاکار چفدها را کم می‌گرفتند که معمولاً کمی بیش از بلندای قد یک انسان بود و این چنین، بلندای ساختمان را کوتاه میساختند بیشتر تاقها آهنگ و با چفدهای مازه دار بود، و از تاق چهار بخش یا کلنبو به کار گرفته نشده است.

ساختمایه ای که در این شیوه بکار رفته بوم آورد بوده است یعنی آنرا از خود محل ساخت بدست می‌آوردند نه از جاهای دیگر. برای نمونه، در مسجد جامع فهرج دیوارهای چینه ای از گِل فهرج و ستون ها از خشت است و یا آجرهای بکار رفته در تاریخانه دامغان نمونههای دیگر هم چنین هستند.

معماری مسجدیکی از نمونه ساختمان هایی که در این شیوه پدیدار شد و در معماری ایران همواره جایگاه ارجمندی داشته و دارد مسجد است. معماری مسجدهای نخستین برگرفته از تهرنگ مسجد مدینه بود. همان گونه که در تاریخ آمده جایگاه مسجد توسط شتر پیامبر برگزیده شد. سپس پیامبر گرامی دستور دادند سنگ های لاشه را از نزدیکترین کوه بکنند و آنها را در ساخت دیوار بدون ملات به صورت خشکه چین بر هم ،نهند تا به بلندای قد بلندترین مرد عرب در حالی که دست هایش را به سوی آسمان بلند ،کرده برسد. پس از دیوار چینی پیرامون ،زمین، روی بخشی از آن را پوشاندند. این آسمانه، موقتی ساخته شد و در آن  از ساختمایه هایی که به درد دیگری نمی‌خوردند بهره گیری شد مانند چهارپایان که پناهی در برابر آفتاب سوزان بود از پده" تنه نخل های خشک شده و یا درختان بیبار برای تیر و ستون بهره گیری شد نخل خشکی را در میان مسجد بجای پالار" (ستون) و سرشاخه هایی را بجای "فَرسب" (تیر) بکار بردند. پس از پوشاندن روی تیرها با نی روی‌ آنها را پوست چهارپایان کشیدند. اندازه این شبستان چیزی نزدیک به ۶/۵ × ۷/۵ متر بود. پس از مسجد قبا این نخستین فضای ساخته شده بعنوان مسجد در تاریخ اسلام بود در کنار آن زمینی با دیوارک پرچین (کوتاه بود. بعدها در این بخش برای یاران فداکار اسلام که همواره با پیامبر بودند یک سکوی سرپوشیده (صفه)، ساخته شد. بدین ترتیب طرح توسط مسلمانان به ایران رسید و در مسجدهای ایران نیز بکار رفت

• ویژگی های معماری شهر خراسان:
• سادگی بسیار در طراحی
• پرهیز از بیهودگی
• مردم واری
• بهره گیری از ساختمایه های بوم آورد.